Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΟ FOUCAULT

‘‘Θεωρώ ότι με τον όρο ‘‘εξουσία’’ πρέπει καταρχάς να εννοούμε την πολλαπλότητα των σχέσεων δύναμης που είναι εμμενείς στον τομέα όπου ασκούνται, έχοντας συγκροτησιακό ρόλο στην οργάνωσή τους ͘ το παιχνίδι που μέσω αδιάκοπων αγώνων και αντιπαραθέσεων τις μετασχηματίζει, τις ενισχύει, τις αντιστρέφει ͘ τα στηρίγματα που αυτές οι σχέσεις δυνάμεων βρίσκουν οι μεν στις δε, με τέτοιον τρόπο ώστε να σχηματίζουν αλυσίδα ή σύστημα ή, αντιθέτως, τις ασυμφωνίες ή τις αντιφάσεις που απομονώνουν τις μεν από τις δε ͘ τις στρατηγικές, τέλος, όπου επενεργούν, και των οποίων το γενικό σχεδιάγραμμα ή η θεσμική αποκρυστάλλωση υλοποιούνται στους κρατικούς μηχανισμούς, στην εκφορά του νόμου, στις κοινωνικές ηγεμονίες……Η εξουσία δεν είναι θεσμός, δεν είναι δομή, δεν είναι κάποια δύναμη με την οποία κάποιοι θα είχαν προικιστεί ͘ είναι το όνομα που αποδίδουμε σε μια σύνθετη στρατηγική κατάσταση εντός μιας δεδομένης κοινωνίας.’’

ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΟΥΣΙΑ

Ο Foucault πίστευε ότι μέχρι την εποχή του δεν είχε διατυπωθεί κάποια θεωρία για την ίδια την εξουσία, αλλά θεωρίες που εστίαζαν στη νομική υπόστασή της (με έντονο το κατασταλτικό στοιχείο), στο κράτος και τους νόμους δηλαδή. Δινόταν κυρίως σημασία στην εξουσία ως ανώτατη αρχή, κάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένα είδος νομικής ‘‘μοναρχίας’’ (όπως λέει και ο ίδιος ‘‘το κεφάλι του βασιλιά δεν κόπηκε ποτέ’’). Η εξουσία, όμως, δεν είναι ένα σύνολο θεσμών και μηχανισμών που εξασφαλίζουν την υποταγή σ’ ένα κράτος ούτε ένα σύστημα κυριαρχίας που ασκείται από ένα στοιχείο ή μια ομάδα σ’ ένα άλλο στοιχείο ή μια άλλη ομάδα. Αντίθετα, η ανώτατη αρχή του κράτους, ο νόμος και το σύστημα κυριαρχίας αποτελούν καταληκτικές μορφές της εξουσίας κι όχι την πηγή της.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΟΥΣΙΑ

Σημαντικό είναι να επισημανθεί ότι η εξουσία δεν είναι κάτι εξωτερικό προς άλλους τύπους κοινωνικών σχέσεων(οικονομικές διαδικασίες, σχέσεις γνώσης, σχέσεις φύλου), αλλά εμπεριέχεται σ’ αυτές. Οι σχέσεις εξουσίας δεν ανήκουν στην υπερδομή, αλλά εκεί όπου λειτουργούν, έχουν έναν άμεσα παραγωγικό ρόλο. Η εξουσία, λοιπόν, δεν ανήκει σε συγκεκριμένες ομάδες, άτομα, θεσμούς ή φορείς, αλλά αποτελεί ένα δίκτυο σχέσεων που διαπερνά ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό. Γι’ αυτό και δεν μπορεί να εξηγηθεί η ύπαρξη κεντρικών μηχανισμών εξουσίας, αν δεν εξεταστούν πρώτα οι ειδικοί μηχανισμοί που διέπουν τις σχέσεις εξουσίας στη βάση της κοινωνίας.

 

Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΡΟΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΤΩ

Μια ακόμα σημαντική παρατήρηση του Foucault είναι ότι η εξουσία προέρχεται από τα κάτω : ‘‘….δεν υπάρχει, στη βάση των σχέσεων εξουσίας, και ως γενική μήτρα, μια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάμεσα σε κυρίαρχους και κυριαρχούμενους, στο πλαίσιο μιας δυαδικότητας που θα διαδιδόταν από πάνω ως κάτω, και σε ολοένα και πιο περιορισμένες ομάδες μέχρι τα έγκατα του κοινωνικού σώματος.’’ Η εξουσία, λοιπόν, δεν αφορά σε κοινωνικά δίπολα, όπου το ένα κυριαρχεί, αλλά αποτελεί μια μορφή δράσης ατόμων ή ομάδων που δημιουργεί συγκεκριμένες συμπεριφορές. Ενυπάρχει σε κάθε ανθρώπινη σχέση και δεν αποτελεί προνόμιο της κυρίαρχης τάξης. Οι σχέσεις εξουσίας είναι πολλαπλές χωρίς μια σταθερή και συγκεκριμένη υπόσταση και τα υποκείμενα που μετέχουν σ’ αυτές τις σχέσεις δεν έχουν μια σταθερή συμμετοχή. Άρα, η εξουσία δεν αποτελεί μια συγκεκριμένη μορφή δύναμης που κάποιοι νέμονται προς το συμφέρον τους. Δεν είναι κάτι που επιβάλλεται ͘ αντίθετα ασκείται. Δεν αποτελεί μια αμιγώς αρνητική δύναμη, γιατί έτσι δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει και να γίνει αποδεκτή.

 

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Στη θέαση της εξουσίας ως αρνητικής δύναμης λανθάνει μια νομική αντίληψη. Αν η εξουσία ήταν μόνο κατασταλτική θα ήταν τότε πολύ εύθραυστη. Ίσα ίσα, αυτό που την κάνει ισχυρή είναι ότι αποτελεί ένα παραγωγικό πλέγμα που διαπερνά ολόκληρη την κοινωνία και δημιουργεί νοήματα, γνώση, επιθυμία, λόγο. ‘‘Στην πραγματικότητα, η εξουσία παράγει, παράγει κάτι το πραγματικό, παράγει τομείς αντικειμένων και τελετουργίες αλήθειας. Η εξουσία παράγει την πραγματικότητα.’’

ΣΧΕΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ-ΒΙΑΣ

Μια άλλη πτυχή της φουκωικής ανάλυσης των σχέσεων εξουσίας είναι ότι αυτές δεν είναι βίαιες. Η βία περιγράφει σχέσεις δουλείας που σκοπό έχουν να αφανίσουν το υποκείμενο, ενώ αντίθετα η εξουσία διαμορφώνει και συγκροτεί το υποκείμενο παράγοντας συγκεκριμένες συμπεριφορές.

ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Κάτι που σίγουρα πρέπει να αναφερθεί είναι ‘‘ότι εκεί όπου υπάρχει εξουσία υπάρχει αντίσταση και ότι ωστόσο, ή μάλλον γι’ αυτό ακριβώς, η αντίσταση δεν βρίσκεται ποτέ σε θέση εξωτερικότητας προς την εξουσία….Οι σχέσεις εξουσίας δεν μπορούν να υπάρξουν παρά σε συνάρτηση με μια πολλαπλότητα σημείων αντίστασης, τα οποία παίζουν μέσα στις σχέσεις εξουσίας το ρόλο του αντιπάλου, του στόχου, του στηρίγματος, της προεξοχής για μια λαβή. Επομένως, δεν υπάρχει σε σχέση με την εξουσία ένας τόπος της μεγάλης Άρνησης –ψυχή της εξέγερσης, εστία όλων των ανταρσιών, καθαρός νόμος του επαναστατικού στοιχείου. Αλλά υπάρχουν αντιστάσεις, στον πληθυντικό, με ιδιαίτερα κάθε φορά χαρακτηριστικά.’’ Οι αντιστάσεις αυτές λειτουργούν με τρόπο άτακτο, δημιουργώντας διαιρέσεις και ομαδοποιήσεις, καθώς επηρεάζουν τα ίδια τα άτομα (κάποιες φορές μπορεί παρόλα αυτά όντως να μιλάμε για μεγάλες ριζικές τομές, για δυαδικούς και συμπαγείς διαχωρισμούς). Όπως οι σχέσεις εξουσίας αποτελούν ένα πυκνό πλέγμα που διαπερνά το κοινωνικό σώμα, έτσι και οι αντιστάσεις διαπερνούν τις κοινωνικές διαστρωματώσεις και τις ατομικές μονάδες. Όπως επίσης το κράτος συνιστά τη θεσμική ολοκλήρωση των σχέσεων εξουσίας, έτσι και η στρατηγική κωδίκευση των αντιστάσεων καθιστά εφικτή μια επανάσταση. Πάντως για τον Foucault δεν μπορεί να υπάρξει μια κοινωνία χωρίς σχέσεις εξουσίας. Η εξουσία υπάρχει εφόσον υπάρχουν αντίρροπες δυνάμεις που μάχονται μεταξύ τους και ποτέ δεν μπορεί να υπάρξει μια οριστική νίκη, καθώς πάντα θα υπάρχει ένα πεδίο που δεν θα έχει προσδιοριστεί από τη εξουσία.

Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΕΣΤΙΑΖΕΙ ΠΛΕΟΝ ΣΤΟ ΣΩΜΑ

Τέλος, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι η σύγχρονη εξουσία εστιάζει στο σώμα. Εγκαθιδρύονται νέες μορφές ελέγχου και πειθαρχίας που εστιάζουν στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα, το οποίο γίνεται αντικείμενο γνώσης, επενδύεται πολιτικά και κατασκευάζεται από το πλέγμα εξουσιών που ασκούνται σ’ αυτό, οι οποίες και εστιάζουν στο πώς το ανθρώπινο σώμα θα γίνει περισσότερο παραγωγικό και χρήσιμο οικονομικά. Το σώμα μ’ άλλα λόγια πολιτικοποιείται και ο έλεγχός του αποτελεί το θεμέλιο της σύγχρονης εξουσίας.

Κατάληψη Libertatia